بعد از تزریق ماده حاجب در MRI یا CT چه نکاتی را باید رعایت کرد؟

در بسیاری از روش‌های تصویربرداری مانند سی‌تی‌اسکن (CT Scan) و ام‌آر‌آی (MRI) برای افزایش وضوح تصاویر از ترکیباتی به نام ماده کنتراست استفاده می‌شود. ماده کنتراست (Contrast Agent) محلولی است که هنگام تصویربرداری به بدن تزریق می‌شود تا تفاوت میان بافت‌ها عروق و اندام‌های داخلی در تصویر واضح‌تر دیده شود و پزشک بتواند تشخیص دقیق‌تری ارائه دهد.
این مواد بسته به نوع تصویربرداری متفاوت هستند؛ در سی‌تی‌اسکن معمولاً از مواد حاجب یددار (Iodinated Contrast) استفاده می‌شود و در ام‌آر‌آی ماده‌ای به نام گادولینیوم (Gadolinium) به کار می‌رود. هر دو نوع ماده کنتراستدر بیشتر افراد ایمن هستند اما در برخی شرایط مانند بیماری کلیوی بارداری یا وجود سابقه آلرژی شدید باید با احتیاط مصرف شوند.
با وجود ایمنی نسبی این مواد بدن پس از تزریق نیاز به مراقبت دارد تا ماده کنتراستبه‌طور طبیعی و بدون ایجاد عوارض دفع شود. آگاهی از کارهایی که نباید بعد از تزریق ماده کنتراستانجام داد به جلوگیری از مشکلاتی مانند آسیب کلیوی واکنش آلرژیک و کم‌آبی بدن کمک می‌کند و روند دفع ماده را تسهیل می‌نماید.

بعد از پایان اسکن بدن باید ماده کنتراسترا از طریق کلیه‌ها دفع کند. در افراد سالم معمولاً این فرایند ظرف ۲۴ ساعت انجام می‌شود. با این حال در افراد مسن یا بیماران کلیوی ممکن است مدت بیشتری طول بکشد.
برای دفع سریع‌تر ماده کنتراستو پیشگیری از عوارض نکات زیر بسیار مهم است:
نوشیدن مایعات فراوان (حداقل ۸ تا ۱۰ لیوان آب در روز بعد از تزریق)
استراحت کافی
خودداری از مصرف داروهای خاص بدون نظر پزشک
توجه به علائم غیرعادی مانند خارش، تنگی نفس، یا تغییر در حجم ادرار

مصرف خودسرانه دارو

بعد از تزریق کلیه‌ها وظیفه‌ی اصلی در دفع آن را دارند. استفاده از داروهایی مانند ایبوپروفن، ناپروکسن، دیکلوفناک یا داروهای حاوی متفورمین (برای بیماران دیابتی) ممکن است کلیه را تحت فشار قرار دهد.

کم‌آبی بدن

یکی از رایج‌ترین اشتباهات بیماران بعد از ام آر آی یا سی تی اسکن این است که مایعات کافی نمی‌نوشند. کم‌آبی باعث می‌شود ماده کنتراستمدت طولانی‌تری در بدن بماند و خطر نارسایی کلیه افزایش یابد.

فعالیت بدنی سنگین

ورزش شدید یا فعالیت زیاد بلافاصله بعد از تزریق توصیه نمی‌شود. ممکن است هنوز اثرات خفیفی از ماده کنتراستدر بدن باقی مانده باشد و فشار زیاد به کلیه یا قلب وارد شود.

مصرف الکل یا نوشیدنی‌های کافئین‌دار

الکل، قهوه، چای پررنگ یا نوشابه‌های انرژی‌زا باعث کم‌آبی بدن می‌شوند. در نتیجه، کلیه‌ها برای دفع ماده کنتراستسخت‌تر کار می‌کنند.

رانندگی یا کار با ماشین‌آلات در صورت سرگیجه

برخی بیماران پس از تزریق دچار احساس گرما تهوع یا سرگیجه خفیف می‌شوند. در چنین حالتی رانندگی یا کار دقیق توصیه نمی‌شود.

تزریق مجدد در فاصله کوتاه

اگر در فاصله کمتر از چند روز نیاز به تصویربرداری دیگری دارید حتماً پزشک را در جریان بگذارید. تزریق مکرر در مدت زمان کوتاه می‌تواند باعث تجمع گادولینیوم در بافت‌ها یا افزایش فشار بر کلیه شود.

اکثر بیماران هیچ واکنش جدی‌ای نشان نمی‌دهند اما در موارد نادر ممکن است علائمی ظاهر شود.
علائم خفیف
تهوع یا استفراغ خفیف
گرگرفتگی یا احساس گرما
خارش یا قرمزی در محل تزریق
علائم هشداردهنده
تنگی نفس
ورم صورت یا لب‌ها
درد در پهلو یا کاهش ادرار
در صورت مشاهده‌ی هر یک از علائم شدید فوراً به اورژانس یا پزشک مراجعه کنید.

بیماران کلیوی

در افراد با مشکلات کلیوی ماده کنتراستدیرتر از بدن دفع می‌شود و ممکن است باعث تشدید بیماری شود. پیش از تصویربرداری باید آزمایش کراتینین انجام شود.پزشک ممکن است از ماده کنتراستبا سمیت کمتر استفاده کند یا دوز آن را کاهش دهد.

بیماران دیابتی

افرادی که متفورمین مصرف می‌کنند باید حداقل ۴۸ ساعت قبل و بعد از تزریق از مصرف آن خودداری کنند. زیرا ترکیب متفورمین با ماده کنتراست می‌تواند باعث آسیب کلیه شود.

سالمندان

در سنین بالا توانایی کلیه برای تصفیه مواد کاهش می‌یابد. بنابراین نوشیدن مایعات و استراحت کافی برای این گروه اهمیت بیشتری دارد.

زنان باردار

تزریق ماده کنتراست در دوران بارداری معمولاً انجام نمی‌شود، مگر در شرایط اضطراری که تشخیص دقیق بیماری برای حفظ سلامت مادر یا جنین ضروری باشد. در این دوران، چون امکان عبور مقدار کمی از ماده کنتراست از جفت به بدن جنین وجود دارد، پزشک باید فواید و خطرات احتمالی را با دقت بررسی کند. در سی‌تی‌اسکن، مواد حاجب یددار ممکن است بر عملکرد تیروئید جنین تأثیر بگذارند، و در MRI نیز گادولینیوم می‌تواند در بافت‌های جنینی باقی بماند؛ به همین دلیل استفاده از آن تنها در موارد خاص و ضروری مجاز است. اگر تزریق انجام شود، نوشیدن مایعات زیاد، استراحت کافی و پیگیری وضعیت پزشکی مادر و جنین اهمیت زیادی دارد تا ماده کنتراست سریع‌تر از بدن دفع شود و احتمال بروز عوارض کاهش یابد. همچنین، در زنان شیرده مقدار کمی از ماده کنتراست ممکن است وارد شیر شود. هرچند این میزان معمولاً خطرناک نیست، اما برای احتیاط توصیه می‌شود تا ۲۴ ساعت پس از تزریق، شیر دوشیده و دور ریخته شود تا نوزاد از آن شیر تغذیه نکند.

در بیشتر موارد نیازی به نگرانی نیست اما اگر یکی از موارد زیر را مشاهده کردید فوراً به پزشک اطلاع دهید:
تب یا لرز
کاهش یا تیرگی ادرار
خارش شدید یا تورم صورت
احساس خفگی یا سرفه
درد در پهلوها یا محل تزریق

محل تزریق را تمیز و خشک نگه دارید: بعد از تزریق ممکن است پوست در آن ناحیه کمی حساس یا قرمز شود. برای جلوگیری از التهاب یا عفونت محل تزریق را با آب و صابون ملایم بشویید و خشک کنید. از پوشاندن آن با بانداژ یا لباس تنگ خودداری کنید تا جریان هوا برقرار بماند و پوست سریع‌تر بهبود یابد.
اگر در محل تزریق درد یا قرمزی مشاهده کردید از کمپرس سرد استفاده کنید: گاهی بعد از تزریق احساس سوزش یا تورم خفیف طبیعی است. در این حالت می‌توانید با استفاده از کمپرس سرد (مثل یک دستمال نمدار یا بسته یخ که در حوله پیچیده شده) به مدت ۱۰ تا ۱۵ دقیقه التهاب و درد را کاهش دهید. توجه داشته باشید که یخ را مستقیم روی پوست قرار ندهید تا دچار سوختگی سرمایی نشوید.
در صورت ماندگاری التهاب یا کبودی بیش از ۲۴ ساعت با پزشک مشورت کنید: اگر قرمزی، کبودی، ورم یا درد بیش از یک روز ادامه یافت یا شدت آن بیشتر شد باید با پزشک یا مرکز تصویربرداری تماس بگیرید. این علائم ممکن است به‌ندرت نشان‌دهنده واکنش موضعی به ماده کنتراست یا نشت جزئی آن به بافت اطراف باشند. در مواردی که ترشح تب یا درد شدید ایجاد شود مراجعه سریع به پزشک ضروری است.

تزریق ماده کنتراست در سی‌تی‌اسکن و ام‌آر‌آی نقش مهمی در تشخیص دقیق‌تر بیماری‌ها دارد اما اهمیت اصلی در رعایت مراقبت‌های پس از آن است. پس از تزریق بدن نیاز دارد ماده کنتراست را از طریق کلیه‌ها دفع کند بنابراین نوشیدن مایعات فراوان به‌ویژه آب برای جلوگیری از آسیب کلیوی ضروری است. در این مدت باید از انجام فعالیت‌های بدنی سنگین مصرف خودسرانه داروها نوشیدنی‌های الکلی یا کافئین‌دار و همچنین تزریق مجدد در فاصله زمانی کوتاه خودداری کرد. استراحت کافی توجه به علائمی مانند خارش تنگی نفس یا تغییر در حجم ادرار و اطلاع سریع به پزشک در صورت بروز هرگونه عارضه از مهم‌ترین اقدامات مراقبتی هستند. رعایت این نکات ساده کمک می‌کند بدن به‌صورت ایمن ماده حاجب را دفع کرده و از بروز عوارض احتمالی پیشگیری شود.

منابع
radiologyinfo.org
radiology.ucsf.edu